مینیوم (سرب قرمز)

رنگدانه سرب قرمز با نام مینیوم یا سوریک (روسی) به شماره رنگدانه pr105 یک رنگدانه معدنی تاریخی بوده که رنگ قرمز نارنجی روشنی دارد و عمده کاربرد آن در مینیاتور، تذهیب، نقوش کتب خطی و نقاشی بوده است. اصطلاح مینیوم زمانی (در قرون وسطی) به رنگدانه ساخته شده از سینابار آسیاب شده یا سرب قرمز ارزان‌تر اشاره می شد. بنابر این رنگدانه اغلب با سینابار و گاهی با ورمیلیون سمی اشتباه گرفته می شد و در برخی از متون قدیمی نیز بجای هم بکار برده شده اند. اما اکنون منحصراً برای اشاره به اکسید سرب قرمز استفاده می شود. مینیوم تولید شده مصنوعی به عنوان رنگدانه در رنگ ها استفاده می شود، اگرچه نگرانی های بهداشتی سرب این نقش را بسیار کاهش داده است.

تاریخچه رنگدانه

متالورژی سرب بسیار کهن بوده و تاریخ آن به هزاره سوم قبل از میلاد در آسیای صغیر بازمی گردد. جداسازی نقره و سرب مخلوط از سنگ معدن آن با نام گالن galena توسط عمل قالکاری cupellation نیز بسیار قدیمی است ^[۱]. داروسازان چینی بازیابی لیتارژ(مونوکسید سرب) را به عنوان یک محصول جانبی قالکاری نقره از گالن بر روی یک بستر خاکستر توصیف می کنند.

در بقایای شهر باستانی کوس متعلق به یونان باستان زباله هایی مربوط به لیتارژ و سرب یافت شده است. کشف این شواهد احتمال تولید رنگدانه های قرمز حاوی آهن و سرب را در کارگاه های آن منطقه تقویت می کند. بدین ترتیب در کنار استخراج نقره یک صنعت فرعی تولید رنگدانه از ضایعات لیتارژ در معادن نقره ایجاد شد که در معدن منطقه ریوتینتو اسپانیا نیز دیده می شود. رنگدانه سرب قرمز از آنجا به مصر و نواحی دیگر روم باستان صادر می شد.

استفاده از سرب قرمز در مصر در اوایل دوره میانی دوم (~ ۱۵۵۰ قبل از میلاد) ثبت شده است، زمانی که از آن بعنوان مسکن دارویی برای بیماری های معده استفاده می نمودند.^۲  با این حال، استفاده از آن به عنوان رنگدانه قرمز تنها به دوره یونانی- رومی (حدود ۳۳۲ قبل از میلاد تا ۴۰۰ پس از میلاد) باز می گردد.^۳ به طور مشابه، سفید سربی در مصر باستان در لوازم آرایشی استفاده می شد، اما تنها در اواخر دوران باستان (حدود ۶۶۴ تا ۳۳۲ قبل از میلاد) و دوره یونانی-رومی به عنوان رنگ دهنده اشیا معرفی شد (۲۱).  یک مورد کشف شده از استفاده سرب قرمز برای رنگ آمیزی پارچه های کتانی در نظر گرفته شده برای کفن های تدفین بوده است.^۴و۵ مطالعه بر روی گروهی از مومیایی‌های اوایل دوره رومی در مصر (از ۳۱ قبل از میلاد تا قرن اول پس از میلاد) موسوم به «مومیایی‌های کفن قرمز» در سال  ۲۰۰۸، نشان داد که رنگ استفاده شده بر روی پارچه کفن ها از سرب قرمز است که از معادن نقره و سرب اسپانیا استخراج شده بود.

جدای از انگیزه های اقتصادی برای تولید سرب قرمز، دلایل نمادین و مذهبی نیز برای انتخاب سرب قرمز به عنوان رنگدانه وجود داشت. همانطور که کورکوران (۱۹۹۵) بیان کرد، رنگ قرمز نماد قدرتمندی در مذهب خورشید پرستی مصر باستان بود که می‌توانست یا با عملکرد دفع شرارت مرتبط باشد یا نماد تولد دوباره فرد باشد.^۷ توجه به این نماد رنگی مصری با توجه به روش یونانی-رومی در استفاده از لیتارژ به عنوان یک مومیایی درمانی و دارویی جالب و مفید است. این احتمال وجود دارد که مومیایی‌کنندگان رومی-مصری که این مومیایی‌های کفن قرمز را تولید کردند، به خوبی از هر دو جنبه ماده سرب آگاه بودند. بنابراین می توان این فرضیه را مطرح کرد که استفاده از سرب قرمز در این مومیایی ها فقط برای اهداف تزئینی نبوده، بلکه اهمیت مذهبی و حفاظتی نیز داشته است.

در دنیای وسیع‌تر روم، چند رخداد پراکنده از سرب قرمز نیز بر روی مجسمه‌های چند رنگ مشاهده شده است، که در نقاشی‌های دیواری یافت شده در پمپئی (مثلاً آگوستی ۱۹۶۷) بکار رفته و به صورت روژهای آرایشی بصورت فرمول درآمده است.^۸ بر اساس این شواهد محدود، به نظر می‌رسد که سرب قرمز رنگدانه‌ای بوده که به ندرت در امپراتوری روم، خارج از مصر، در قرن اول پس از میلاد مورد استفاده قرار می‌گرفت. عمق، غنا و درخشندگی رنگدانه های مبتنی بر این مواد خطرناک (جیوه، سرب، آرسنیک و …) باعث می شد که با وجود سمیت از این رنگدانه ها استفاده شود.

علیرغم اینکه سرب قرمز به ندرت در آثار باستانی دیده می شود، در متون رومی با توجه به ارتباط آن با فلز نقره به طور طولانی مورد بحث قرار گرفته است. پلینی طبیعی دان روم باستان از افزودن یک جزء (سرب قرمز) برای تقلب سینابار نام می برد.

بنظر می رسد در آن زمان در شرق دور نیز استفاده از سرب رایج بوده است. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که سرب ذوب شده در چین باستان در طول دوره چو Ch’u (هزاره اول قبل از میلاد) و در جنوب بخش مرکزی چین، منبع مهمی از فلز بود. (سکه های سربی از دولت Ch’u باستان ^۹ و یک مقبره از دوره هان غربی در نزدیکی Ch’ang-sha به همراه دویست شمش سرب ^۱۰ کشف شده است). ساخت و تکنولوژی شیشه سربی را به عنوان یک اختراع به چین نسبت می دهند^۱۱. همین طور رنگ زرد لعاب های سرامیکی سرب از قبل از سلسله هان، که در منطقه منچوری جنوبی یافت شده است نیز یک محصول مبتنی براکسید سرب است.  ^۱۲

مینیوم ممکن است در اوایل ۳۰۰ سال قبل از میلاد در چین ساخته شده باشد و در سلسله هان (۲۰۰ قبل از میلاد تا ۲۰۰ پس از میلاد) با نام “سینه سرب” ( ch’ien tan ) شناخته می شد. روند ساخت آن در یک نسخه خطی چینی قرن پنجم شرح داده شده است.. اگر چه مینیوم به عنوان یک رنگدانه در چین باستان شناخته شده و مورد استفاده قرار می گرفت، اما هرگز به اندازه سینابار و ورمیلیون واقعی ارزش گذاری نمی شد و چندان مورد استفاده قرار نمی گرفت. تحلیلگر، رادرفورد جی گتنز، اضافه می کند: “سرب قرمز ظاهرا فقط گاهی اوقات در آثار باستانی چینی و سپس بطور معمول در نقاشی های دیواری یافت می شود.”

در سلسله سونگ (قرن یازدهم)، مینیوم از چین به هند صادر می شد و تحت نام cinaPish “آرد چینی” شناخته شده بود. استفاده فراوان از مینیوم در معماری ژاپنی و مجسمه های نقاشی شده از قرن هشتم ممکن است منعکس کننده فعالیت های تجاری چین و همچنین کمبود منابع محلی سینابار باشد.

ترکیب دیگری از سرب بنام سرب سفید یا سروس ceruse با کاربرد آرایشی از تمدن های باستان در مناطقی مانند تمدن دره سند و در گورهای یونانی قرن چهارم یا پنجم قبل از میلاد یافت شده است. در مصر باستان از آن به عنوان یک لوازم آرایشی استفاده می نمودند و در نوشته های باستانی عبری تحت نام فارسی سپیداج sapidag اشاره شده است^۱۳. ویژگی ها و نحوه آماده سازی آن توسط فیلسوفان و نویسندگانی همچون دیوسکوریدوس، پلینی، تئوفراستوس و ویترویوس Theophrastus، Pliny، Dioscorides و Vitruvius توصیف شده است^۱۴. ممکن است این کاربرد تنها استفاده روزمره از رنگدانه در دوران باستان باشد، زیرا شواهد بسیار کمی از حضور آن در نقاشی های یونانی و رومی وجود دارد.

سرب سفید به راحتی شکل می گیرد زمانی که سرب در معرض هوای مرطوب و مقداری گرما قرار می گیرد مقادیر بیشتری تولید می شود و این فرایند با افزودن اسید استیک شتاب می گیرد. یونانی ها، رومی ها و چینی ها برای این منظور از سرکه استفاده می کردند. در چین باستان، از سرب سفید ceruse برای سفید کردن دیوار ساختمان ها استفاده می شد. گاهی بر روی این زمینه سفید، چهره های باستانی نقاشی می شد.( مانند دیوارهای یک دفتر دولتی در سلسله هان) کاربرد دیگر آن استفاده در حاشیه نویسی متنی و پاک کردن اشتباهات بود.

شواهد باستان شناسی نشان می دهد که در طول سلسله هان در چین زنان نه تنها صورت خود را سفید می کردند، بلکه پشت و شانه های خود را نیز با “پودر برنج” یا “سروس” سفید می کردند. سپس آنها قرمز (گلرنگ یا سینابار) را بر روی گونه ها تا دهان بکار می بردند. ^۱۵در حدود قرن هفتم در زمان سلسله تانگ  استفاده از لوازم آرایشی و بهداشتی از چین به ژاپن منتقل شد، و تا اواخر قرن شانزدهم توسط زنان دربار مورد استفاده قرار می گرفت، پس از آن در میان زنان از همه طبقات گسترش یافت.

سرب قرمز حداقل از قرن دوم میلادی در دنیای کلاسیک استفاده می‌شد. جنینی Cennino Cennini  در مورد آن می گوید: “رنگی که به عنوان سرب قرمز شناخته می شود قرمز است و توسط کیمیاگری ساخته می شود.” بدلیل استفاده از نام مینیوم برای سینابار تاریخ استفاده از این رنگدانه خیلی مشهود نیست و بدلیل گرانبها بودن سینابار اغلب از آن برای ناخالص نمودن سینابار استفاده می گردید.

آنچه که مینیوم را بعنوان یک رنگدانه فراگیر و پرکاربرد نمود استفاده از آن برای نوشتن حروف روی نسخه های خطی در روم و قرون وسطی است.  آنها از مینیوم برای نوشتن حروف یا عناوین اولیه در کتاب های خود استفاده می کردند. همچنین برای کتیبه ها استفاده می شد زیرا روی طلا و مرمر قابل مشاهده بود^۱۶ مینیوم (سرب قرمز) آسان ساخته می‌شد و از رنگدانه‌ ی سینابار معدنی ارزان‌تر، روشن و شاد بود، بنابراین با وجود سمی بودن و گاهی سیاه شدن در هوای آزاد این رنگدانه در نقاشی‌های قرون وسطی، رایج‌ترین رنگ قرمز روشن بشمار می رود. استفاده از سرب قرمز با معرفی ورمیلیون قرن یازدهم به تدریج کاهش یافت. ^۱۷علاوه بر این، استفاده آنها در بسیاری از جوهرهای سیاه مدیترانه باستان نشان می دهد که آنها به ترکیب جوهر اضافه می شدند تا رنگدانه سیاه یا قرمز را بهتر بچسبانند تا رنگ را تقویت کنند. این خصوصیات ذاتی کربوکسیلات های سرب برای توسعه نقاشی رنگ روغن در اروپا در قرن پانزدهم اساسی بود. با این حال، در دوران باستان، خواص خشک کردن اکسید سرب و سرب سفید شناخته شده و مورد بهره برداری قرار گرفته است.

استفاده گسترده از مینیوم در نسخه های خطی تذهیب شده قرون وسطی کلمه “مینیاتور” را به ما می دهد، اگرچه این کاملاً تصادفی است که این آثار کوچک بودند (برای قرار گرفتن در صفحه). از نظر لغوی، مینیاتور واژه ای فرانسوی است که در قرون وسطی برای اشاره به صنایع دستی ظریف و کوچک به کار می رفته است. کلمه مینیاتور در اصل از کلمه لاتین miniare گرفته شده است که همان رنگدانه مینیوم است؛ بنابراین مینیاتور به معنای “نوشتن در مینیوم” است. بر همین اساس در قرون وسطی به خوشنویسانی که از این اکسید استفاده می کردند در لاتین مینیاتور می گفتند.

مینیوم برای نقاشی مینیاتور ایرانی و مینیاتور هندی بسیار مورد استفاده قرار می گرفت .^۱۸مینیاتورهای هندی و ایرانی قرن هفدهم تا نوزدهم، به وفور دارای سرب قرمز هستند و اغلب جزئیات دقیقی دارند اما لزوماً کوچک نیستند. سرب قرمز اغلب به عنوان جایگزینی برای سینابار واقعی استفاده می شد، زیرا رنگدانه ارزان تری بود.

نقاشان زیادی از مینیوم در نقاشی های خود بهره گرفته اند که از آن جمله می توان تیتیان، رافائل، آلبرشت دورر، ال گرمو، روبن، ادگار دگا، ونسان ون گوگ و … را نام برد. ون گوگ  از مصرف‌کنندگان مشتاق سرب قرمز بود، تصمیمی که قرن‌ها بعد مجموعه داران را ناامید کرد. چراکه مینیوم در زیر نور “سفید می شود” و بسیاری از معروف ترین آثار این نقاش هلندی با گذشت زمان شاهد محو شدن سایه های قرمز خود بوده اند.

_{آلبرشت دورر، باکره با کودک و سنت آنا، ۱۵۱۹}

روش تهیه رنگدانه

مینیوم یک اکسید سرب مخلوط حاوی یون های سرب Pb ^{۲ +}  و Pb ^{۴ +}  با فرمول کلی Pb _۳ O _۴ است . این رنگدانه از دوران باستان به طور مصنوعی تهیه شده است، اما می توان آن را به عنوان ماده معدنی در طبیعت نیز یافت.

سرب قرمز از دوران باستان محصول ذوب سنگ سرب بود، اگرچه در قرون وسطی با حرارت دادن سرب سفید (کربنات سرب یا سفیداب) در هوا تهیه می شد. سرب سفید به تدریج زرد می شود و سپس به تتروکسید سرب نارنجی تبدیل می شود . رنگ Minium بسته به مدت زمان برشته شدن ماده معدنی متفاوت بود.^۱۹سرب قرمز در حال حاضر با حرارت دادن اکسید سرب (لیتارژ) یا سرب سفید برای چند ساعت در دمای حدود ۴۸۰ درجه سانتیگراد ساخته می شود.

نامگذاری رنگدانه

واژه مینیوم از لاتین «minium» یا «miniare» به معنای «رنگ‌آمیزی»، مشتق شده از «minuere» به معنای «کم کردن» به دلیل کاهش اکسید آهن به پودر ریز برای استفاده به عنوان رنگدانه آمده است. به عقیده برخی دیگر مینیوم نام خود را از رودخانه مینیوس در ایبریا (که اکنون بخشی از مرز اسپانیا و پرتغال است و به نام مینو یا مینهو شناخته می شود) گرفته است، جایی که زمانی این ماده معدنی بومی در دوران باستان استخراج می شد. بدلیل نزدیکی معادن اصلی سینابار رومی نام مینیوم برای سینابار(سولفید جیوه قرمز) نیز اطلاق شده است. پلینی بزرگ از آن به عنوان فلامئوس یا رنگ شعله یاد کرده است.

طبق گفته رالف مایر ( راهنمای هنرمند ، ص ۵۱)، رومی‌ها کلمه مینیوم را گاهی برای قرمز بومی خود سینابار، به کار می‌بردند.  شاید به این دلیل که سینابار اغلب با سرب قرمز تقلب می شد، اصطلاح “مینیوم” به تدریج به طور خاص به مخلوط سینابار و اکسید سرب و در نهایت به سرب قرمز مستقیم اطلاق شد.

در میان نام رنگدانه های باستانی و قرون وسطایی ابهام و سردرگمی قابل توجهی وجود دارد، اصطلاح مینیوم برای سینابار ، ورمیلیون و برای سرب قرمز استفاده می شد. مینیوم سرب قرمز گاهی در لاتین کلاسیک stupium  نامیده می شد که بر سردرگمی افزود.^۲۰

مینیوم با نام های سرخ معدنی، قرمز معدنی، قرمز پاریس، سرب قرمز، ساندیکس، ساترنین، قرمز ساترن، سوریک نیز معروف می باشد.

کاربردهای مینیوم

مینیاتور 

شهرت مینیوم بیشتر بخاطراستفاده از آن در نسخه های خطی قرون وسطی است. این رنگ به ویژه برای علائم پاراگراف، عبارات، حروف بزرگ و سرفصل ها استفاده می شد. ^۱۷ فعل لاتین برای این نوع کار و بکار بردن مینیوم miniare  بود ،  و شخصی که این کار را انجام می داد به عنوان miniator  شناخته می شد . این هنرمندان قرون وسطایی همچنین تصاویر و نقاشی های تزئینی کوچکی در دست نوشته ها می ساختند که به مینیاتور معروف شد. ^۲۰

مینیوم در نقاشی های ژاپنی مدرسه Ukiyo-e  در قرن هفدهم تا نوزدهم رایج است. رنگ نارنجی روی این آثار عموماً به خوبی حفظ شده است، زیرا نقاشی‌ها روی طومارها نصب و پیچیده شده و از نور محافظت شده اند (همانطور که در سه بازیگر در حال بازی یک صحنه از گالری هنر فریر، واشنگتن دیده می‌شود). با این حال، برخی از نواحی سرب قرمز قهوه ای در کار وجود دارد.^۲۱

_{خسرو به بربت باربد گوش می‌دهد، نگاره‌ای از میرزا علی. پنج گنج نظامی. ۱۵۳۹تا۴۳م، کتابخانهٔ بریتانیا.}

لوازم آرایشی

مینیوم در یونان باستان، روم، چین و نقاط دیگر به عنوان یک ماده آرایشی مورد استفاده قرار می‌گرفت. پلینی بزرگ نوشت: «مینیوم در اتیوپی بسیار مورد احترام است، اشرافشان عادت داشتند تمام بدن را با آن رنگ آمیزی کنند^۱۷».   رنگ پریده و سفید در روم باستان بسیار مورد علاقه بود، که احتمالاً به عنوان شاخصی از وضعیت اجتماعی است.^۲۲  از مینیوم به عنوان ماده ای ارزان، روشن و آسان برای ساختن لوازم آرایشی زنانه برای ایجاد رژگونه نیز استفاده می شد. ^۱۷

مینیوم معمولا در روسیه، جایی که آن را Surik می نامند، و همچنین در نروژ، هند و چین استفاده می شود. رنگ های سرب قرمز بر پایه روغن برای محافظت از کشتی ها، واگن های راه آهن و انواع سازه های فولادی در برابر خوردگی استفاده می شود. مینیوم با آهن یک لایه اکسید محافظ ایجاد می کند که در برابر خوردگی حتی در آب نمک مقاومت می کند.

خواص و ویژگی های رنگدانه

علیرغم نامش، سرب قرمز معمولاً بیشتر نارنجی است تا قرمز، به شدت اشعه ماوراء بنفش را از ۲۰۰ تا ۵۰۰ نانومتر جذب می کند و در ناحیه مادون قرمز منعکس می شود. ^۲۱   به دلیل چگالی بالا و بافت ظریفی که دارد، غلظت و پوشانندگی خوبی در روغن ایجاد می کند. رنگدانه در نقاشی های آبرنگ و دیواری تمایل به تیره شدن دارد؛ تیره شدن از تبدیل سرب قرمز به اکسید سرب سیاه حاصل می شود. اما در محیط های روغنی پایدار(فقط به ۱۰٪ ماده چسبنده نیاز دارد) و نسبتاً دائمی است. بنابر این بهتر است به عنوان رنگ روغن استفاده شود.  در نقاشی با تمپر شهرت خوبی دارد.

از نظر شیمیایی، سرب قرمز نسبتاً فعال است. هنگامی که در معرض نور و هوا قرار می گیرد، رنگدانه پایداری نیست. با جود رنگ روشن و قدرت پوشش خوب، هنرمندان در حال حاضر زیاد از آن استفاده نمی کنند، اگرچه هنوزدر دسترس است. مینیوم (سرب قرمز) عمدتاً از تتروکسید سرب (Pb ۳ O ۴ ) ۸۵ تا ۹۸ درصد و لیتارژ (PbO) 15 تا ۲ درصد تشکیل شده است . هرچه مقدار لیتارژ بیشتر باشد، رنگدانه در روغن سریعتر خشک می شود. هنگامی که سرب قرمز حاوی بیش از ۱۰ درصد لیتارژ باشد، برای استفاده در رنگ روغنی که برای مدت زمان طولانی ذخیره می شود نامناسب است. رنگ رنگدانه بسته به اندازه ذرات و وجود لیتارژ تغییر می کند.^۲۱

مینیوم به برخی از رنگدانه‌هایی که حاوی مقادیر آزاد گوگرد هستند، مانند رنگ‌های زرد کادمیوم ضعیف، واکنش نشان می‌دهد. همچنین با رنگدانه اورپیمنت orpiment  سازگار نیست .رنگدانه در اسیدهای رقیق محلول است.

جذب روغن و آسیاب

سرب قرمز مقدار بسیار کمی روغن را جذب می کند. نسبت جذب روغن ۱۰۰ به ۶ است. (به ۶ گرم روغن بذر کتان نیاز دارد) بنابراین رنگ روغنی آن بسیار سریع خشک می شود و یک لایه سخت و انعطاف پذیر را تشکیل می دهد. وقتی در روغن آسیاب می شود، ممکن است کمی موم به آن اضافه شود تا از سفت شدن خیلی سریع آن جلوگیری کند.

سمیت

سرب قرمز بسیار سمی است و برای جلوگیری از استنشاق گرد و غبار یا بلعیدن رنگدانه به هر شکل، باید نهایت دقت را در استفاده از رنگدانه پودر خشک به کار برد.

منابع

1. آر. جی. فوربس، متالورژی در دوران باستان؛ یک دفترچه یادداشت برای باستان شناسان و تکنولوژیست ها (لیدن، ۱۹۵۰)، p. 172 ؛ جی. R. Partington، ریشه ها و توسعه شیمی کاربردی (لندن، نیویورک، تورنتو، ۱۹۳۵)، ص. ۳۴۳، ۳۵۱.
2. بریل، آر اچ، و ومپلر، جی ام، ۱۹۶۷، مطالعات ایزوتوپی سرب باستانی، مجله آمریکایی باستان شناسی، ۷۱، ۶۳-۷۷. برایان، سی.، ۱۹۳۰، طب مصر باستان: پاپیروس ایبرز، انتشارات آرس، لندن.
3. Blom-Böer, I., 1994, Zusammensetzung altägyptischer Farbpigmente und ihre Herkunftslagerstätten in Zeit und Raum, Oudheidkundige mededeelingen van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, ۷۴, ۵۵–۱۰۷.
4. فوربس، J.، ۱۹۶۵، مطالعات در تکنولوژی باستانی III، E. J. بریل، لیدن.
5. Freestone, I. C., Ponting, M., and Hughes, J., 2002, ریشه های شیشه بیزانسی از Maroni, Archaeometry, 44, 257-72.
6. هیلیر، ال.، ۱۹۸۴، حفاظت از گروهی از پارچه های مومیایی نقاشی شده از مصر روم، مطالعات در حفاظت، ۲۹، ۱-۹.
7. کورکوران، H.، ۱۹۹۵، مومیایی های پرتره از مصر روم (قرن I-IV پس از میلاد) با کاتالوگی از مومیایی های پرتره در موزه های مصر، موسسه شرقی دانشگاه شیکاگو، شیکاگو.
8. ویلنر، او.، ۱۹۳۱، فرهنگ زیبایی رومی، مجله کلاسیک، ۲۷ (۱)، ۲۶-۳۸.
9. Wang Yü-ch’üan، Early Chinese Coinage (New York، ۱۹۵۱)، pp. 182-3.
10. Sekino، “تحقیقات باستان شناسی اخیر در چین”، باستان شناسی، ۶.۱ (بهار، ^۱ ۹۵۳)، ۵ ^۲ .
11. Patrick D. Ritchie، “Spectographic Studies on Ancient Glass. شیشه چینی از Pre-Han تا T ‘ang Times”، مطالعات فنی در زمینه  هنرهای زیبا، ۵-۴ (اوریل ۱۹۳۷)، ۲۱۰؛ جورج سارتون، “لیوان چینی   اغاز   عصر  کنفوسیوس”، ایسیس، ۲۵ (مه ۱۹۳۶)، ۷۳-۷۹؛ C. G. سلیگمن و H. ج. Beck، “Far Eastern Glass: some Western origins”، B.M.F.E.A.، ۱۰ (۱۹۳۸)، ۴-۵.
12. Hamada، P’i-tzu-wo، سایت های ماقبل تاریخ توسط رودخانه Pi-Liu Ho، منچوری جنوبی
13. (Archaeologia Orientalia، Vol. I، کیوتو و توکیو، ۱۹۲۹)، p. 9 (متن انگلیسی)، p. 28 (متن ژاپنی). با وجود “ماقبل تاریخ” عنوان Hamada، J. G. Andersson این مصنوعات را “فقط کمی قبل از هان” می داند.نگاه کنید به “تحقیقات او در ماقبل تاریخ چینی ها  “، B.M.F.E.A.، ۱۵ (استکهلم، ۱۹۴۳)، ۲۷۴.
14. ارل R. Caley، ” رنگدانه های یونان  باستان”، مجله  اموزش شیمی، ۲۳-۷ (ژوئیه، ۱۹۴۶)، ۳۱۴-۶؛ Partington، op. cit.، pp. 143، ۲۱۴، ۴۹۴.

Smythe، op. cit.، pp. 16-17 ؛ Pulsifer، op. cit.، pp. 205-7. Ceruse لاتین cerussa است.

14. یونانی Vi1160tov.
15. Maspero، La vie courant dans la Chine des Han à propos d’une exposition du Musée Cernuschi (Mélanges Posthumes sur les religions et l’histoire de la Chine، Il، Etudes Historiques، Paris، ۱۹۵۰)، p. ماده ۷۲
16. فینلی، ویکتوریا (۲۰۱۴). تاریخ درخشان رنگ در هنر. موزه جی پل گتی.
17. سنت کلر، کاسیا (۲۰۱۶). زندگی مخفی رنگ. لندن: جان موری. صص ۱۰۷-۱۰۸.
18. فیلیپ بال (۲۰۰۱)، زمین روشن – هنر و اختراع رنگ، هازان (نسخه فرانسوی).
19. دانیل وی. تامپسون، مواد و تکنیک های نقاشی قرون وسطی، ص. ۱۰۰
20. دانیل تامپسون، مواد و تکنیک های نقاشی قرون وسطی، ص. ۱۰۲
21. فیتژوگ، الیزابت وست (۱۹۸۶). “سرب قرمز و مینیوم”. رنگدانه های هنرمندان: کتابچه راهنمای تاریخ و ویژگی های آنها. جلد ۱. واشنگتن: گالری ملی هنر. صص ۱۰۹-۱۳۹.
22. اولسون، کلی (۲۰۰۹). “مواد آرایشی در دوران باستان روم: ماده، دارو، سم”. دنیای کلاسیک. ۱۰۲ (۳): ۲۹۱-۳۱۰
23. پائولا ام. گونسالوز، ژائو پیرس، آنا پی. کاروالیو، ماریا هلنا مندونسا، آنتونیو ژوائو کروز، ” نظریه در مقابل عمل: سنتز سرب قرمز به دنبال دستور العمل های باستانی“، در لوئیس اوربانو آفونسو (ویرایشگر)، مواد تصویر. به عنوان Matérias da Imagem، Lisboa، Cátedra de Estudos Sefarditas «Alberto Benveniste» da Universidade de Lisboa، ۲۰۱۰.
24. https://colourlex.com/project/red-lead/
25. https://www.naturalpigments.com/minium-red-lead-or-surik-pigment.html
26. https://dorontash.com/en/iran-miniature-art/
27. ROMANO-EGYPTIAN RED LEAD PIGMENT: A SUBSIDIARY COMMODITY OF SPANISH SILVER MINING AND REFINEMENT. S. WALTON† and K. TRENTELMAN.Getty Conservation Institute, Los Angeles, California, USA
28. بینش در مورد ترکیب قرمز مصر باستان و جوهرهای سیاه روی پاپیروس‌ها با میکروآنالیزهای مبتنی بر سنکروترون به دست می‌آیند، کریستینسن و همکاران، (۲۰۲۰)