آبی ایندیگو (نیلی)

آبی ایندیگو یا نیلی رنگی تیره، نزدیک به رنگ آبی در دایره رنگ و همچنین رنگی نزدیک به برخی از انواع اولترامارین است. رنگ آبی شلوارهای جین از این رنگ بوده و به طور سنتی به عنوان رنگی در طیف مرئی و یکی از هفت رنگ رنگین کمان مابین آبی و بنفش در نظر گرفته می شود. به گفته اسحاق نیوتن: “مرسوم است که نیلی را به عنوان رنگی بین آبی و بنفش فهرست کنیم، اما هرگز به نظرم نمی رسید که نیلی ارزش این را داشته باشد که یک رنگ جداگانه در نظر گرفته شود. از نظر من، این رنگ فقط آبی تیره به نظر می رسد.”

این رنگ بصورت طبیعی از گیاه Indigofera گرفته می شود و بعنوان یک رنگدانه طبیعی یا رنگینه برای رنگرزی استفاده دیرینه دارد. بنابر این بخش مهمی از تاریخچه رنگرزی لباس به این رنگینه وابسته است. در ادامه تاریخچه و ویژگی های این رنگ را بررسی می نمائیم.

نامگذاری رنگدانه

کلمه “Indigo” از کلمه لاتین indicum یا indico به معنای “هندی” گرفته شده است، زیرا این رنگ در ابتدا از هند به اروپا صادر می شد. یونانیان به این رنگدانه آبی «indikon» به معنای محصولی از هند می گفتند این کلمه در انگلیسی به Indigo تبدیل شد. یکی دیگر از اصطلاحات قدیمی برای رنگ، «نیلی» می باشد که از سانسکریت به معنای آبی تیره و سپس اصطلاح عربی برای آبی «النیل» گرفته شده است. این کلمه به عنوان آنیل وارد اسپانیایی شد و بعدها به آمریکای مرکزی و جنوبی راه یافت و در آنجا برای اشاره به “نیل” استفاده می شود. کلمه انگلیسی آنیلین نیز از آنیل گرفته شده است و برای توصیف دسته ای از رنگ های مصنوعی در طیف رنگ بنفش استفاده می شود.

تاریخچه رنگ نیل

به راحتی می توان فراموش کرد که نیل قبلاً یک کالای کمیاب بوده است. فقط چند قرن پیش، این ماده رنگزای مرموز آنقدر منحصر به فرد بود که فقط خانواده سلطنتی و اشراف می توانستند آن را بخرند. به سختی از مستعمرات دور وارد می شد، و موقعیتی مشابه کالاهای وارداتی مانند چای، قهوه، ابریشم یا حتی طلا داشت.

در دوران باستان گیاه Indigofera tinctoria و گونه های مربوط به آن در شرق آسیا، مصر، هند، بنگلادش و پرو برای مصارف رنگرزی و استخراج رنگ نیلی از آن کشت می شد. اولین شواهد مستقیم برای استفاده از نیل به حدود ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد برمی گردد و از Huaca Prieta در پرو معاصر آمده است.

نمونه‌ ی دیگری که مکرراً ذکر می‌شود، نوارهای آبی رنگی است که در حدود ۲۴۰۰ سال قبل از میلاد در حاشیه پارچه‌های مومیایی کتان مصری یافت می‌شود. چندین منبع ادعا می‌کنند که پارچه‌های کتانی باستانی که به رنگ آبی رنگ شده‌اند احتمالاً با نیل رنگ‌شده‌اند، زیرا تصور می‌شد که نیل برای رنگرزی کتان برتر از وسمه است. در واقع هیچ تفاوتی بین وسمه و نیل برای رنگرزی کتان یافت نشده است. حقیقت این است که تعیین اینکه آیا منسوجات آبی باستانی با وسمه رنگ می شدند یا با نیل برگرفته از گیاه Indigofera دشوار است.

اولین نمونه های نیل احتمالاً از تمدن هندی دره سند در عصر برنز (۳۳۰۰ – ۱۳۰۰ قبل از میلاد) که به عنوان تمدن هاراپا نیز شناخته می شود، از طریق راه های تجاری صادر شده است. زمانی که حفاری انجام شد، باستان شناسان بذرهای حداقل ۴ گونه مختلف از جنس Indigofera را از این محوطه کشف کردند. باستان شناسان همچنین بقایایی از پارچه های آبی رنگ مربوط به ۱۷۵۰ سال قبل از میلاد را از موهنجو-دارو (منطقه کنونی لارکانا، سیندت، پاکستان)، یکی دیگر از شهرهای تمدن هاراپا پیدا کردند.

یونانی ها و رومی ها (۳۰۰ قبل از میلاد – ۴۰۰ پس از میلاد) مقادیر کمی رنگدانه آبی در بلوک های سخت داشتند که فکر می کردند منشا معدنی دارد. آنها آن را محصولی لوکس می دانستند و از آن برای رنگ، دارو و لوازم آرایشی استفاده می کردند.

در اواخر دهه ۱۲۰۰ مارکوپولو از سفرهای خود در آسیا بازگشت و توضیح داد که نیل یک ماده معدنی نیست، بلکه در واقع از گیاهان استخراج می شود. در آن زمان مقادیر کمی از نیل در اروپا موجود بود، اما به دلیل سفر طولانی زمینی مورد نیاز و مالیات اعمال شده توسط بازرگانان در طول مسیر، بسیار گران بود. از آنجایی که رشد گیاه Indigofera در اروپا به دلیل آب و هوای خنک‌تر غیرممکن بود، از قرن دوازدهم به بعد، گیاه Isatis Tinctoria که به آن “وود” یا “وسمه” نیز می‌گویند، کشت شد. رنگ به دست آمده از این گیاه نتایج مشابهی می دهد. با این حال، استفاده از آن برای پارچه رنگرزی مطلوبیت کمتری داشت. (در مقدار یکسان وسمه یک سی ام Indigofera رنگ می دهد)

در اواخر قرن پانزدهم واسکوداگاما یک مسیر دریایی به چین را کشف کرد که امکان واردات مستقیم نیل را فراهم می کرد. کشت نیل در مقیاس وسیع در هند آغاز شد و در آغاز قرن ۱۶۰۰ مقادیر زیادی نیل به اروپا صادر شد وهزینه نیل به طور قابل توجهی کاهش یافت. در پایان قرن هفدهم تقریباً جایگزین وسمه در اروپا شده بود. نیل اغلب به عنوان طلای آبی شناخته می شد زیرا یک کالای تجاری ایده آل بود.

در سوی دیگر، کاشفان اسپانیایی در قرن هفدهم، یک گونه آمریکایی نیل را کشف کردند و شروع به کشت محصول در گواتمالا کردند. انگلیسی ها و فرانسوی ها متعاقباً شروع به تشویق کشت نیل در مستعمرات خود در هند غربی کردند. ساکنان آنجا موفق شده بودند یکی از خویشاوندان مستقیم گیاه Indigofera را در آب و هوای مساعدتر گرم و مرطوب کارولینای جنوبی، Amorpha Fruticosa، که به آن نیل دروغین نیز می‌گویند، بکارند. قبل از جنگ انقلابی، نیل بیش از یک سوم ارزش صادرات از مستعمرات آمریکا را به خود اختصاص می داد.

استفاده از این رنگدانه در تاریخ هنر

نقاشان زیادی در طول تاریخ هنر از این رنگدانه در نقاشی های خود استفاده نموده اند. در نقاشی آنتونیس ون دایک، با عنوان لرد جان استوارت و برادرش به سال ۱۶۳۸، رنگ‌های نیلی در لایه های زیرین لباس ساتن آبی لرد برنارد بکار رفته است. همچنین در سایه‌ها، نیلی به همراه  سفید سربی  در رنگ‌های میانی استفاده شده است. سپس سطح را با  آزوریت  و آزوریت مخلوط با نیل (با استفاده از یک لایه بسیار نازک مات از رنگ به طوری که رنگ زیر آن تا حدی قابل مشاهده باشد) کشیده اند.

در نقاشی مسیح در خانه اثر یوهانس ورمیر به سال ۱۶۵۴خرقه آبی مسیح با نیلی نقاشی شده است و دامن سبز آبی مریم حاوی نیلی است که با رنگ سفید سربی و زرد اکر ترکیب شده است.

از دیگر نقاشی هایی که رنگ نیلی در آن بکار رفته است می توان اتاق خواب در ارل اثر ونگوگ، پیرمرد در ورموند اثر ادوارد مونک، دختری با گوشواره مروارید اثر یوهانس ورمیر، نقاشی های پرتره سوارکاری چارلز اول ، خیریه ، بچه های بالبی اثر ون دایک، پرتره یک بانو، نقاشی های خانواده مقدس با یک چوپان، نولی من تانگره اثر تیتیان، پسار و محراب اثر بلینی، خاستگاه راه شیری اثر تینتورتو، تدارکات اثر ورمیر را نام برد.

روش ساختن رنگ نیلی طبیعی

برای ساخت نیل طبیعی برگهای برداشت شده گیاه نیل را باید در آب خیس کنید تا ایندیکان (یک اسید آمینه) موجود در آن گلوکز آزاد کند. اندیکان آزاد شده به زودی با سایر آنزیم های گیاهی شروع به تخمیر می کند. در نتیجه آب بعد از چند روز زرد می شود. محصول این تخمیر ایندوکسیل نامیده می شود و با خشک شدن در هوا اکسید شده و به نیل آبی منعقد می شود.

سپس با یک محلول قلیایی مخلوط می شود (معمولاً بی کربنات سودا) و رسوب حاصل به صورت کیک فشرده شده و خشک می شود. کیک‌های سفت را می‌توان در نهایت به پودر ریز تبدیل کرد که حاوی رنگدانه آبی تیره می باشد.

نیلی مصنوعی

در قرن نوزدهم ، تولید نیل طبیعی دیگر نتوانست نیازهای صنعت پوشاک را برآورده کند و جستجو برای نیل مصنوعی آغاز شد. در سال ۱۸۶۵، آدولف فون بایر، شیمیدان آلمانی کار بر روی سنتز نیل را آغاز کرد و در سال ۱۸۹۷ نیل مصنوعی به بازار عرضه شد. در سال ۱۹۰۵، بایر جایزه نوبل شیمی را برای کار خود در زمینه رنگ های آلی از جمله نیل دریافت کرد.

پایان قرن نوزدهم غول‌های شیمی مدرن مانند BASF و Hoechst سرمایه‌گذاری هنگفتی برای توسعه جایگزین‌های مصنوعی بیشتر برای رنگ آبی انجام دادند. در سال ۱۸۹۷، این دو شرکت  تولید تجاری نیلی را در مقادیر زیاد شروع کردند. در سال ۱۹۰۴، هر دو شرکت قرارداد ایندیگو را امضا کردند و فرآیند تولید ایزاتین (یک ترکیب آلی که برای ستنز رنگ نیل استفاده می شود) ساده‌تر و منجر به رنگ ثابت‌تر و قوی‌تر شد. کمتر از یک دهه بعد، تولید نیل مصنوعی تقریباً به طور کامل جایگزین رنگ نیل طبیعی در بازار جهانی شد. تنها هندوستان به تولید نیل از منابع کاملا طبیعی تا حدود آغاز جنگ جهانی اول ادامه داد.

در زمانی که نیل مصنوعی راه اندازی شد، تولید نیل طبیعی ۱۹۰۰۰ تن بود و مساحتی معادل ۷۰۰۰ کیلومتر مربع (یک سوم مساحت ولز) به رشد نیل عمدتاً در هند اختصاص داشت. نیل مصنوعی بسیار ارزانتر به سرعت جایگزین نیل طبیعی برای رنگرزی تجاری شد و تا سال ۱۹۱۴ تولید نیل طبیعی به ۱۰۰۰ تن کاهش یافت.

نیل مصنوعی اولیه از مواد آلی مانند nitrobenzaldehyde با آستون و با استفاده از یک فرایند دو مرحله ای تهیه می شد. امروزه نیل را به روش های جایگزین و بصورت صنعتی از اکسید نمودن ایندوکسیل تهیه می نمایند. در حال حاضر بیشتر رنگرزی های تجاری از نیل مصنوعی استفاده می کنند و در سال ۲۰۰۲ تولید نیل مصنوعی ۱۷۰۰۰ تن بود. تولید کنونی نیل طبیعی در جهان نمی تواند با تقاضای این رنگ مقابله کند. با این حال، نگرانی های زیست محیطی و افزایش تقاضا برای رنگ های طبیعی و پایدار ممکن است به تجدید حیات تولید نیل طبیعی منجر شود.

استفاده از نیل در صنعت نساجی

امروزه، لباس‌های رنگ‌شده با نیلی بخش جدایی‌ناپذیر از کمد لباس هرشخصی هستند – چه کارگر ساختمانی باشید یا بانکدار، یک وزیر یا ستاره راک، یک کودک نوپا یا یک پیرمرد. نیلی یکی از قدیمی ترین و پرکاربردترین رنگ ها در صنعت نساجی بوده و از دیرباز در رنگرزی پارچه استفاده می شده است. رنگ یونیفرم ارتش ناپلئون ، رنگ آمیزی پارچه های پرستیژ برای روسای آفریقایی و پارچه دنیم برای شلوار جین آبی از مهمترین کاربردهای این رنگ در این صنعت می باشد.

۱۴۴سال پیش، یک مهاجر باواریایی اولین جفت جین آبی را به ثبت رساند و آن را به جهان معرفی کرد. داستان موفقیت جهانی شلوار کارگری آبی تیره ساخته شده از پارچه جین بادوام نسبتاً شناخته شده است. در طول قرن هجدهم، جمهوری تجاری جنوا به بزرگترین خریدار این رنگ نیلی گرفته شده از وسمه تبدیل شد و پنبه و کتان رنگ شده را در سرتاسر اروپا، به ویژه در انگلستان و فرانسه تجارت می کرد.

چیزی که جنوا را به شهرت رساند، پارچه نخی محکم و آبی تیره ای بود که برای ساخت لباس های کار سخت برای ماهیگیران، دریانوردان، کارگران اسکله و معدنچیان مناسب است. از آنجایی که در آن زمان فرانسوی به طور گسترده در سراسر اروپا صحبت می شد، این پارچه «Bleu de Gênes» (آبی جنوا) نام گرفت، که بعداً به مشتق انگلیسی «جین» تبدیل شد.

بیشتر این پارچه Bleu de Gênes به شهر فرانسوی Nimes صادر شد که در آن زمان کلان شهر اروپایی بافندگان و سازندگان نوار بود. بافندگان در Nîmes برای کاهش وابستگی خود به تولیدکنندگان پارچه ایتالیایی، به زودی شروع به آزمایش با تولید پارچه آبی خود کردند که به همان اندازه قوی و بادوام بود. آنها از پشم و ابریشم خام ساخته می‌شدند، پارچه‌های جناغی را با طرحی از دنده‌های موازی ساخته می‌شدند که برای آن از دو نخ مختلف استفاده می‌کردند: نخ تار با نیل رنگ می‌شد، نخ پود سفید باقی می‌ماند.

این پارچه به دلیل تکنیک بافت خاص خود بسیار بادوام بود و به هیچ وجه از بلو د جین ایتالیایی کم نداشت. به زودی، پارچه فرانسوی نام خود را پیدا کرد: Tenue de Nîmes (لباس از Nîmes)، کوتاه de Nîmes، که در نهایت انگلیسی ها و آمریکایی ها آن را به “Denim” معروف در جهان تبدیل کردند.

در سال ۱۸۷۳، Jacob W. Davis و Levi Strauss یک جفت شلوار کار را به ثبت رساندند که می توانست جهان را تسخیر کند. شلوار جین ساخته شده از جین بادوام با جیب های تقویت شده با پرچ به سرعت در میان مردان سخت کوش به محبوبیت تبدیل می شود. بنابراین، آبی نیلی، که زمانی یک کالای لوکس برای خانواده سلطنتی و اشراف بود، سرانجام انتقال خود را به علامت متمایز طبقات کارگر تکمیل کرد.

امروزه تولیدکنندگان بسیار کمی وجود دارند که شلوار جین با رنگ طبیعی نیلی را به مشتریان خود ارائه دهند. رنگ برای این ها معمولاً از برزیل یا السالوادور وارد می شود، جایی که گیاه Indigofera هنوز در مقادیر کم کشت می شود. با این حال، شلوار جین رنگ شده به طور طبیعی معمولاً روشن تر از شلوارهای رنگ شده با رنگ مصنوعی است. همچنین اشباع و خلوص رنگ مصنوعی بسیار برتر از نیل طبیعی است و تولید آن بسیار آسان تر، ارزان تر و سازگارتر با محیط زیست است.

ویژگی های رنگدانه

رنگدانه مصنوعی با شماره PB66 و نوع طبیعی با NB1 شناخته می شود. نیل در واقع یک رنگینه محسوب می شود (رنگینه Dye یا جوهر یک ماده رنگی است که با سابستریتی substrate که با آن زده می شود واکنش شیمیایی برقرار می کند. فرق آن با رنگدانه در این است که در آب محلول می باشد درصورتی که رنگدانه غیرقابل حل می باشد. اکثر محصولات مبتنی بر DYE  در طول زمان محو می شوند.) رنگدانه طبیعی آن از مقاومت بسیار پائین نوری برخوردار بوده و پس از مدتی محو می شود. برای همین در شلوارهای جین به بافت آن عمق می بخشید.

رنگدانه مصنوعی به شکل پودر کریستالی آبی تیره بوده که در دمای ۳۹۰-۳۹۲ درجه سانتیگراد تصعید می شود. در آب ، الکل یا اتر نامحلول است. اما در کلروفرم ، نیتروبنزن و اسید سولفوریک غلیظ محلول است. با اسیدهای رقیق و قلیایی از بین نمی رود ولی در بین تمام رنگ های طبیعی آلی، کمترین مقاومت نوری را داراست و در طول زمان محو می شود. هیچ ناسازگاری برای استفاده در رنگ روغن گزارش نشده است. از آن در مخلوط هایی با رنگدانه های زرد مانند ارپیمنت یا زرد اکر برای ایجاد رنگ سبز استفاده می شد. به میزان خیلی کم حالت سمی بودن بصورت خوراکی را دارد.

منابع:

https://medium.com/@tsbojer/the-history-of-indigo-dyeing-and-how-it-changed-the-world-35c8bc66f0e9

کتاب En handbok om indigo نوشته کرستین نویومولر و داگلاس لوهانکو

http://www.wildcolours.co.uk/html/indigo_history.html

Schweppe، H.، Indigo and Woad ، در Artists’ Pigments. A Handbook of their History and Characters , Vol. 3: FitzHugh, EW (Ed.) Oxford University Press 1997, p. 81 – ۱۰۷. موجود به صورت pdf از گالری ملی هنر. خرید این کتاب در:  آمازون ایالات متحده ، آمازون انگلستان ، آمازون DE .

( ۲ ) کلارک، RJH; کوکسی، سی جی; دانیلز، مام؛ Withnall، R.، Indigo، Woad و Tyrian Purple: رنگ‌های مهم vat از دوران باستان تا امروز. تلاش  ۱۹۹۳،  ۱۷  (۴)، ۱۹۱-۱۹۹. https://doi.org/10.1016/0160-9327(93)90062-8

https://colourlex.com/project/indigo/